Cái chết là gì? Các nghiên cứu khoa học về Cái chết

Định nghĩa cái chết

Cái chết là hiện tượng sinh học không thể đảo ngược, đánh dấu sự chấm dứt hoàn toàn và vĩnh viễn của các chức năng sống cơ bản trong một sinh vật, bao gồm hô hấp, tuần hoàn, thần kinh và chuyển hóa tế bào. Ở con người, cái chết thường được xác định bằng các tiêu chuẩn lâm sàng và pháp lý rõ ràng để đảm bảo tính chính xác trong y tế và pháp luật.

Trong lịch sử, cái chết từng được xác định dựa vào việc ngừng thở và mất nhịp tim. Tuy nhiên, với sự phát triển của các kỹ thuật hồi sức và máy móc hỗ trợ sự sống, các định nghĩa cũ đã không còn phù hợp. Do đó, khái niệm “chết não” (brain death) đã được công nhận và áp dụng rộng rãi, đặc biệt trong các quyết định liên quan đến hồi sức và hiến tạng.

Theo Hiệp hội Ngoại thần kinh Hoa Kỳ (AANS), chết não được định nghĩa là tình trạng mất không phục hồi của tất cả các chức năng não, bao gồm cả thân não. Trong trạng thái này, bệnh nhân không có phản xạ thần kinh trung ương, không tự thở và hoàn toàn không có khả năng phục hồi.

Phân biệt các loại chết

Cái chết trong y học hiện đại được phân loại dựa trên các tiêu chí sinh lý, lâm sàng và pháp lý, phục vụ cho mục đích điều trị, hồi sức, pháp y và ra quyết định y khoa. Mỗi loại chết phản ánh một giai đoạn khác nhau trong quá trình mất chức năng sống và được áp dụng linh hoạt tùy theo bối cảnh.

Một số loại chết chính bao gồm:

• Chết lâm sàng: ngừng tim và ngừng thở, nhưng vẫn còn khả năng phục hồi nếu can thiệp sớm bằng hồi sức tim phổi (CPR).
• Chết sinh học: tế bào và mô trong cơ thể bắt đầu phân hủy do thiếu oxy và mất cân bằng nội môi; trạng thái không thể hồi phục.
• Chết não: ngừng hoàn toàn hoạt động của vỏ não và thân não, kể cả trong trường hợp tim còn đập nhờ hỗ trợ máy móc.
• Chết pháp lý: thời điểm được bác sĩ tuyên bố chính thức rằng bệnh nhân đã chết theo luật pháp hiện hành.

Bảng so sánh dưới đây minh họa sự khác biệt giữa các loại chết:

Loại chết	Ngừng tim	Ngừng thở	Chết não	Phục hồi được?
Chết lâm sàng	Có	Có	Không	Có (nếu can thiệp nhanh)
Chết sinh học	Có	Có	Có hoặc không	Không
Chết não	Có thể không	Có thể không	Có	Không

Việc phân biệt rõ ràng giúp bác sĩ và gia đình đưa ra quyết định kịp thời và phù hợp về hồi sức, điều trị tích cực hoặc chuyển sang chăm sóc cuối đời.

Quá trình sinh học dẫn đến cái chết

Cái chết là một chuỗi tiến trình sinh học phức tạp, không xảy ra tức thời mà diễn ra dần dần khi cơ thể không còn khả năng duy trì hằng định nội môi. Bắt đầu từ sự suy giảm chức năng tim mạch và hô hấp, quá trình này lan rộng đến toàn bộ các hệ cơ quan, gây ra sự chết của tế bào và mô.

Khi tim ngừng đập, máu không còn lưu thông, oxy không đến được tế bào. Điều này gây ra sự thiếu hụt adenosine triphosphate (ATP), dẫn đến mất cân bằng ion nội bào và gây chết tế bào qua cơ chế hoại tử hoặc apoptosis. Quá trình có thể mô tả như sau:

$ATP_{cellular} \rightarrow 0 \Rightarrow Ca^{2+}_{influx} \uparrow \Rightarrow Membrane\ damage \Rightarrow Cell\ death$

Sau vài phút thiếu oxy, tế bào não bắt đầu chết, dẫn đến tổn thương thần kinh không thể phục hồi. Các biểu hiện sau khi chết bao gồm:

• Da tái nhợt, lạnh dần
• Mắt giãn đồng tử, không phản xạ ánh sáng
• Rigor mortis (cứng tử thi) xuất hiện sau 2–4 giờ
• Phân hủy mô bắt đầu trong vòng 24–48 giờ nếu không được bảo quản

Những biểu hiện này được sử dụng trong pháp y và hồi sức để xác định thời điểm tử vong tương đối chính xác.

Cái chết trong y học hiện đại

Trong y học hiện đại, việc xác định chính xác thời điểm chết có vai trò sống còn trong các tình huống như hồi sức tim phổi, hiến tạng, chăm sóc cuối đời và pháp lý. Để làm được điều này, các bác sĩ sử dụng nhiều kỹ thuật hỗ trợ để đánh giá hoạt động não và chức năng sống còn.

Chẩn đoán chết não bao gồm ba điều kiện bắt buộc: hôn mê sâu không thể phục hồi, không có phản xạ thân não, và ngừng tự thở khi rút máy thở trong thử nghiệm apnea. Các phương tiện hỗ trợ chẩn đoán gồm: điện não đồ (EEG), lưu lượng máu não (CBF), chụp cộng hưởng từ (MRI) hoặc chụp mạch máu não (angiography).

Theo American Academy of Neurology, việc xác định chết não yêu cầu kiểm tra nhiều lần bởi bác sĩ chuyên khoa, đảm bảo không có ảnh hưởng từ thuốc an thần, hạ thân nhiệt hoặc rối loạn chuyển hóa có thể hồi phục.

Những tiến bộ trong y học giúp phân biệt rõ ràng hơn giữa tình trạng sống thực vật, hôn mê sâu và chết não – điều này ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định điều trị tiếp tục hay ngưng can thiệp y học kéo dài sự sống một cách vô ích.

Khái niệm chết trong triết học và tôn giáo

Bên cạnh góc nhìn sinh học và y khoa, cái chết còn mang nhiều ý nghĩa trong triết học và các hệ thống tín ngưỡng tôn giáo. Đối với nhiều nền văn hóa, cái chết không đơn thuần là sự chấm dứt tồn tại vật lý, mà là sự chuyển đổi sang một trạng thái mới của tồn tại, linh hồn hoặc ý thức.

Trong triết học phương Tây, cái chết được xem là vấn đề nhận thức luận và bản thể học. Triết gia Epicurus cho rằng cái chết không nên là điều đáng sợ vì “chúng ta không tồn tại sau khi chết, và khi cái chết đến, chúng ta không còn để trải nghiệm”. Heidegger, ngược lại, coi cái chết là điều kiện để con người sống có trách nhiệm và nhận thức được sự hữu hạn của bản thân.

Các tôn giáo lớn trên thế giới có những quan niệm rất khác nhau:

Hệ thống niềm tin	Quan niệm về cái chết
Phật giáo	Cái chết là một trong vô số vòng sinh – tử trong chu kỳ luân hồi; tâm thức tiếp tục tồn tại dưới một dạng sống khác.
Thiên Chúa giáo	Con người sống một lần, sau đó được phán xét và chuyển đến thiên đường hoặc địa ngục tùy theo đức tin và hành vi.
Hồi giáo	Tương tự Thiên Chúa giáo, nhấn mạnh đời sống vĩnh cửu sau cái chết và sự phán xét cuối cùng của Allah.
Chủ nghĩa vô thần	Cái chết là sự chấm dứt triệt để của ý thức, không có sự sống sau cái chết.

Những quan niệm này có ảnh hưởng sâu sắc đến cách mỗi cá nhân và cộng đồng đối diện với sự mất mát, đau buồn và quyết định y khoa liên quan đến chăm sóc cuối đời.

Hiện tượng cận tử và kinh nghiệm chết lâm sàng

Trải nghiệm cận tử (Near-Death Experience – NDE) là hiện tượng được ghi nhận ở những người từng rơi vào trạng thái chết lâm sàng nhưng được cứu sống. Nhiều người mô tả có cảm giác "thoát khỏi thân xác", nhìn thấy ánh sáng chói lòa, trải nghiệm hồi tưởng nhanh cuộc đời hoặc gặp người thân đã mất.

Mặc dù chưa thể xác định bản chất tuyệt đối, các nghiên cứu thần kinh học đưa ra một số giả thuyết lý giải NDE là kết quả của sự tăng vọt hoạt động điện trong vỏ não ngay trước khi chết. Một nghiên cứu được công bố trên PubMed ghi nhận sóng gamma tăng mạnh trong 30 giây sau khi tim ngừng đập, điều này có thể liên quan đến trải nghiệm ý thức sâu sắc cuối cùng.

Trải nghiệm cận tử thường mang tính chủ quan và chịu ảnh hưởng bởi niềm tin tôn giáo, ngôn ngữ và nền văn hóa. Tuy nhiên, nhiều người sau NDE cho biết họ thay đổi cách nhìn về cuộc sống, giảm sợ hãi cái chết và tăng cảm giác gắn kết với người khác.

Cái chết và đạo đức y khoa

Vấn đề cái chết đặt ra nhiều câu hỏi đạo đức trong y học hiện đại, đặc biệt là trong các tình huống bệnh nặng không còn khả năng hồi phục. Các vấn đề như quyền chết (right to die), an tử (euthanasia), hỗ trợ kết thúc cuộc sống (physician-assisted suicide) và rút ống thở đều nằm trong vùng giao thoa giữa pháp luật, đạo đức và nhân quyền.

Một số quốc gia như Hà Lan, Bỉ và Canada cho phép an tử chủ động theo luật định với điều kiện nghiêm ngặt. Trong khi đó, nhiều quốc gia chỉ cho phép an tử thụ động – tức là ngừng điều trị kéo dài sự sống mà không can thiệp tích cực để kết thúc cuộc đời bệnh nhân.

Trong đạo đức y khoa, 4 nguyên tắc cốt lõi được cân nhắc khi ra quyết định về cái chết:

• Tôn trọng quyền tự chủ: bệnh nhân có quyền từ chối điều trị
• Không gây hại: tránh kéo dài đau đớn vô ích
• Làm điều tốt: tối ưu hóa lợi ích cho bệnh nhân
• Công bằng: phân bổ nguồn lực một cách hợp lý

Bác sĩ cần ghi chép đầy đủ các quyết định lâm sàng, lý do ngừng điều trị hoặc không hồi sức, và đồng thuận của gia đình để đảm bảo tính minh bạch và đạo đức trong chăm sóc cuối đời.

Thống kê và nguyên nhân gây tử vong

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), các nguyên nhân gây tử vong hàng đầu toàn cầu hiện nay chủ yếu là bệnh không lây nhiễm. Các bệnh này chiếm hơn 70% tổng số ca tử vong, cho thấy xu hướng chuyển dịch từ tử vong do nhiễm trùng sang bệnh mạn tính ở cả quốc gia thu nhập cao và trung bình.

Dưới đây là 5 nguyên nhân tử vong phổ biến nhất trên toàn cầu năm 2019 theo WHO:

1. Bệnh tim thiếu máu cục bộ
2. Đột quỵ
3. Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)
4. Nhiễm trùng hô hấp dưới
5. Sa sút trí tuệ (Alzheimer và các bệnh liên quan)

Bảng sau cho thấy tỷ lệ tử vong ước tính theo từng nhóm nguyên nhân:

Nguyên nhân	Tỷ lệ tử vong toàn cầu (%)
Bệnh tim mạch	31%
Ung thư	16%
Bệnh hô hấp	7%
Nhiễm trùng cấp tính	5%
Chấn thương, tai nạn	9%

Việc nắm bắt nguyên nhân tử vong là cơ sở để các quốc gia xây dựng chính sách y tế, chiến lược phòng bệnh, tăng cường tầm soát sớm và cải thiện chăm sóc cuối đời.

Tài liệu tham khảo

1. American Association of Neurological Surgeons – Brain Death
2. American Academy of Neurology – Criteria for Brain Death
3. WHO – Top 10 Causes of Death
4. NLM – Near-Death Experiences and Brain Physiology
5. Hospice Net – End-of-Life Decision Making